Ακρόπολη

Ένα επιπλέον στοιχείο, επίσης δυσδιάκριτο με την πρώτη ματιά, που σπάει τον ‘τετραγωνισμό’ της αισθητικής και προσδίδει ισορροπία στην όλη κατασκευή είναι πάλι οι κίονες οι οποίοι είναι ελαφρώς παχύτεροι στη βάση και λεπτότεροι στην κορυφή. Αυτή η τεχνική δημιουργεί μιαν ανεπαίσθητη αίσθηση έντασης στον παρατηρητή, σαν οι κίονες να είναι ζωντανοί και να σηκώνουν ένα μεγάλο βάρος. Ταυτόχρονα όμως θα μπορούσε κανείς να το ερμηνεύσει και ως ελατήριο, με τάση να κάνει ένα άλμα προς τον ουρανό. Το αισθητικό μέτρο του Παρθενώνα βρίσκεται σε αυτές, καθώς και σε πάμπολες άλλες λεπτομέρειες, που δημιουργούν αυτό το εξαίσιο αισθητικό αποτέλεσμα. Για τους μη τεχνικούς, όπως εγώ, η εξήγηση έχει δοθεί και λεκτικά: φιλοκαλοῦμέν τε γάρ μετ’ εὐτελείας καί φιλοσοφοῦμεν ἄνευ μαλακίας.

 Ιστορία
Όσον αφορά την εποχή που την δημιούργησε, υπάρχουν άλλο τόσο ενδιαφέροντα στοιχεία και σημειολογίες που πλέκουν την ιστορία της Ακρόπολης. Η κατασκευή του Παρθενώνα ξεκίνησε το 448/7 π.Χ., την εποχή μετά την λήξη των Περσικών Πολέμων που βρήκε τους Αθηναίους νικητές και παντοδύναμους – ο Χρυσός Αιώνας του Περικλή. Τα χρήματα για την κατασκευή του Παρθενώνα οι Αθηναίοι τα πήραν από το συμμαχικό ταμείο – το πρώτο καταγεγραμμένο μνημόνιο. Πρώτα μετέφεραν το θησαυροφυλάκιο της Δηλιακής Συμμαχίας (των Αθηνών, ουσιαστικά) από τη Δήλο στην Αθήνα, κι έπειτα από λίγο διάστημα ξεκίνησαν τα έργα για την κατασκευή του Ναού. Διαχρονική πατέντα. 

Τα εγκαίνια του Παρθενώνα έγιναν το 438 π.Χ., με την ολοκλήρωση του διάκοσμου να ολοκληρώνεται το 433/2 π.Χ., και τον αμέσως επόμενο χρόνο, το 431 π.Χ., ξεκίνησε ο Πελοποννησιακός Πόλεμος. Έτσι, από ιστορική-σημειολογική πλευρά η ανέγερση του Παρθενώνα ουσιαστικά σήμανε και το τέλος της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Η τεράστια αυτή σύγκρουση ανάμεσα στις δύο υπερδυνάμεις της εποχής έληξε το 404 π.Χ. με τους Αθηναίους να συνθηκολογούν ηττημένοι. Η ολοκλήρωση δηλαδή της κατασκευής του Παρθενώνα συμβολίζει την αρχή του τέλους της πολιτικής και πολιτισμικής επικράτησης της Αθήνας. Θα μπορούσαμε λοιπόν να δούμε την Ακρόπολη και ως έναν συμβολικό, λαμπρό τάφο, σημάδι και κύκνειο άσμα μιας εποχής που έχει σημαδέψει ανεξίτηλα την παγκόσμια ιστορία. 

Μεταφυσική

Τέλος, η συζήτηση αυτή θα μείνει λειψή αν δεν ακουμπήσει και σε μία ακόμα – ίσως την σημαντικότερη – διάσταση της Ακρόπολης: τη μεταφυσική της. Όπως είπαμε στην αρχή, αν κοιτάξουμε την Ακρόπολη με εντελώς νηφάλιο μάτι, δε θα δούμε τίποτα περισσότερο από ένα σωρό από πέτρες. Όσο όμως αφήνουμε το μάτι και την ψυχή μας να ταξιδέψουν πάνω σ’ αυτές τις πέτρες, και χάσουμε λίγο την νηφαλιότητά μας, θα δούμε να ξεπροβάλλουν ορισμένα νοήματα χαμένα στο χρόνο. Τόσο ο Παρθενώνας όσο και το Ερέχθειο ήταν τόποι λατρείας μυθολογικών θεών. Συγκεκριμένα, ο Παρθενώνας αφιερωμένος στην προστάτιδα της πόλης των Αθηνών, την Παρθένα Αθηνά, και το Ερέχθειο αφιερωμένο στον Ποσειδώνα, και την διαμάχη του με την θεά Αθηνά για την κηδεμονία της πόλης. Ο λόγος που στέκομαι στο μυθολογικό στοιχείο της θρησκείας των αρχαίων Ελλήνων είναι πως τότε απουσίαζε το δόγμα. Η μεταφυσική τους δηλαδή δεν ανάβρυζε ηθικολογίες και ηθικούς κώδικες. Μέσα από την λατρεία της θρησκείας τους, οι αρχαίοι Έλληνες τιμούσαν στην ουσία τη φύση και τον κόσμο γύρω τους, χωρίς να του προσδίδουν ηθική ποιότητα. Ο κόσμος τους δεν ήταν ούτε καλός, ούτε κακός. Ήταν απλώς κόσμος, κόσμημα: ομορφιά και χάρη. Όχι μόνον αυτό, αλλά και οι άνθρωποι της εποχής εκείνης αντιλαμβάνονταν τη φύση ως κάτι το ζωντανό, με το οποίο μάλιστα μπορούσε κανείς να διαδράσει άμεσα, χειροπιαστά. Θεοί, ημίθεοι, ήρωες, τραγωδοί, νύμφες… Ένας κόσμος παλλόμενος και ζωντανός. Μακριά από τη σημερινή αντίληψη που θέλει την φύση να είναι ύλη προς εκμετάλλευση. Αυτό, κατ’ εμέ, μας υπενθυμίζει ως τα σήμερα ο Παρθενώνας. Την αφιέρωση στην ομορφιά και τη χάρη του κόσμου, όπως τις συλλάβανε κάποτε οι ανθρώποι.

Είναι όμως κάτι που στέκει πολύ μακριά μας πια. Οι αρχαίοι λαοί είχαν αναπτύξει μιαν αισθητική-ηθική βλέψη για τα πράγματα βασιζόμενοι σε δικούς τους, προσωπικούς κοσμογονικούς μύθους. Είχαν δηλαδή ορίσει την ταυτότητά τους μέσα από ένα παραμύθι που επανακαθόριζε – για εκείνους – τον κόσμο εξ αρχής. Το ταλέντο αυτό, γιατί περί ταλέντου πρόκειται, δεν το έχουμε πλέον σήμερα. Η φαντασία μας είναι στέρφα, δεν γεννά κανένα κόσμο. Γεννά μόνον ορισμένα σπαράγματα εδώ κι εκεί, αλλά κανέναν οικουμενικό μύθο που να εξηγεί -μορφοποιώντας- τον κόσμο. Άρα και να τον ντύνει με μία ηθική, στο μέτρο του (παν)ανθρώπινου. Το κουρέλι που ντύνουμε εμείς σήμερα τον κόσμο είναι εφήμερο, γιατί στοχεύει στην εκμαίευση του μέγιστου κέρδους από όλη τούτη την ομορφιά και χάρη που μας περιβάλλει. Χάσαμε δηλαδή την αίσθηση του ανήκειν στον κόσμο, και νομίζουμε πως ο κόσμος μας ανήκει. 

Μία τελευταία απαραίτητη παρατήρηση περί μυθολογίας. Για να καταλάβουμε καλύτερα τη διαφορά ανάμεσα στην μυθολογία των Ελλήνων, αλλά και άλλων αρχαίων λαών, όπως των Ινδιάνων, των Κινέζων, κ.ά., με τις μετέπειτα θρησκείες μπορούμε να εξετάσουμε το σε τί ήταν απάντηση. Από τη μία, η μυθολογία είναι η απάντηση του ανθρώπου στον τρόμο της απουσίας ελέγχου πάνω στη φύση. Από την άλλη, οι θρησκείες με την μορφή της συστηματοποίησης που έχουν λάβει μοιάζουν ως απάντηση του ανθρώπου απέναντι στον φόβο του θανάτου, ως απόρροια της συνειδητοποίησης/αίσθησης πως είμαστε μόνοι μέσα στον κόσμο. Αν δούμε έτσι τα πράγματα, κατανοούμε πως η μαγεία χάθηκε μόλις ο άνθρωπος ένιωσε απόλυτος κυρίαρχος του κόσμου. Κάπως σαν τα παιδιά, που χάνουν την αθωότητά τους όταν πειστούν πως ο κόσμος είναι απολύτως λογικός, και όλα (πρέπει να) έχουν ένα νόημα. Από ιστορικής πλευράς, η απομάγευση του κόσμου σήμανε την αντικατάσταση των μύθων από την ιστορία: την γραμμική αναπαράσταση του χρόνου. Αντίθετα, οι μύθοι αναπαριστούν τον χρόνο ως μία κυκλική κατάσταση. Μόλις ο άνθρωπος ένιωσε πως είναι το κέντρο του κόσμου, ότι τον έχει πλέον καταλάβει (με τη διττή σημασία της λέξης), αποκόπηκε από αυτόν και μπήκε σε μια ξέφρενη πορεία προς τα εμπρός. Το πού είναι αυτό το εμπρός δεν το ξέρει πραγματικά. Αλλά είμαστε πολύ απασχολημένοι για να ασχοληθούμε με τέτοια ζητήματα. Σκάσε και κολύμπα. Σε κάθε περίπτωση, η κατηγορία του Νίτσε στέκει: ο Θεός πέθανε και τον σκοτώσαμε εμείς. Και μείναμε μόνοι. 

Υπάρχει κάτι να κάνουμε; Ή, υπάρχει λόγος να κάνουμε κάτι; Το πρώτο, και το πιο απλό νομίζω, που μπορούμε να κάνουμε αν νιώσουμε τέτοια ανάγκη είναι την επόμενη φορά που θα αντικρίσουμε την Ακρόπολη ας σκεφτούμε για μια στιγμή πως υπήρξε μια εποχή που οι άνθρωποι εξηγούσαν τον κόσμο με μύθους. Πράγμα που σημαίνει πως εκείνοι οι άνθρωποι προσέγγιζαν την φύση ως κάτι ζωντανό, με το οποίο αλληλεπιδρούσαν. Με σεβασμό, κατανόηση κι αλληλεγγύη.

 Σήμερα
Για να κλείσουμε τον κύκλο που ανοίξαμε, θα πρέπει να δούμε και την Ακρόπολη στο σήμερα. Ως σημάδι και σημείο αναφοράς. Χωρίς νοσταλγίες και με την αίσθηση της ιστορικότητας. Σήμερα λοιπόν, ας κάνουμε το εξής νοητικό πείραμα: ας φανταστούμε πως αύριο ξυπνάμε και ο Βράχος της Ακρόπολης, σαν από κάποιο βλάσφημο θαύμα, είναι άδειος. Τί θα επιλέγαμε οι σημερινοί Έλληνες να κατασκευάσουμε στο χώρο, αντάξιο κι αντιπροσωπευτικό του ποιοι (φανταζόμαστε πως) είμαστε;…
Επειδή ψυχανεμίζομαι πως οι πιο δημοφιλείς φαντασιώσεις περιλαμβάνουν, αλλά δεν περιορίζονται, σε εικόνες όπως: 5στερο ξενοδοχείο, καζινό, γραφεία, ή exclusive (and not at all inclusive) bistro σταματάω το νοητικό πείραμα εδώ. Ας μην μαυρίσουμε άλλο τις ψυχές μας.

ΥΓ. Μια τελευταία σκέψη: δυσκολεύομαι να φανταστώ πως θα ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής η επιλογή να χτιστεί ένας χριστιανικός ναός. Όχι από έλλειψη θρησκευτικότητας, αλλά από παντελής έλλειψη πίστης. Πίστης πως ο άνθρωπος είναι εκείνη η τραγική ισορροπία ανάμεσα στη λάσπη και τ’ αστέρια.